प्लास्टिकचा वाढता वापर : मानवी आरोग्य आणि निसर्गावर होणारे परिणाम

प्लास्टिकचा शोध हा १९०७ साली लिओ बायकलँड यांनी ‘बॅकेलाइट’ नावाच्या पहिल्या संपूर्ण कृत्रिम प्लास्टिकच्या निर्मितीमुळे लागला. त्यानंतर २०व्या शतकात औद्योगिक क्रांतीसोबतच प्लास्टिकचा वापर झपाट्याने वाढू लागला. कारण स्पष्ट होतं — प्लास्टिक स्वस्त, टिकाऊ, हलकं, आणि वापरण्यास सोपं होतं. पण सुरुवातीला या सोयीमुळे भासणारा विकासाचा मार्ग आज मानवी आरोग्य आणि निसर्गासाठी संकट बनला आहे.

प्लास्टिकचा वाढता वापर

दैनंदिन जीवनात प्लास्टिकचा वापर सर्वत्र आहे — पाण्याच्या बाटल्यांपासून ते भाजीच्या पिशव्या, फर्निचर, इलेक्ट्रॉनिक्स, कपडे आणि औषधांपर्यंत. एकदा तयार झालेला प्लास्टिक पदार्थ शेकडो वर्षांपर्यंत विघटित होत नाही. १९५० पासून आजवर ९ अब्ज टनांहून अधिक प्लास्टिक तयार झाले आहे आणि त्यातील केवळ ९% पुनर्वापरात आले आहे. उर्वरित प्लास्टिक कचरा समुद्रात, जंगलात आणि शहरांच्या कचरापेट्यांमध्ये जमा झाला आहे.

मानवी आरोग्यावर परिणाम

प्लास्टिकचे सूक्ष्म कण — मायक्रोप्लास्टिक — आता पिण्याच्या पाण्यात, समुद्री अन्नात आणि अगदी हवेमध्येही आढळतात. हे कण शरीरात गेल्यावर विविध आरोग्यविषयक समस्या निर्माण करतात: हार्मोनल असंतुलन: प्लास्टिकमध्ये वापरले जाणारे रसायने (जसे की BPA) शरीरातील हार्मोन कार्यात अडथळा निर्माण करतात. कर्करोगाचा धोका: काही प्लास्टिकमध्ये आढळणारी विषारी रसायने दीर्घकालीन संपर्कात आल्यास कर्करोगाचा धोका वाढतो. प्रजनन क्षमतेवर परिणाम: संशोधनातून हे समोर आले आहे की प्लास्टिकचे रसायने पुरुष व स्त्रियांच्या प्रजनन क्षमतेवर परिणाम करू शकतात. श्वसनाच्या तक्रारी: प्लास्टिक जळल्याने किंवा त्याचे कण हवेत मिसळल्याने अस्थमा, एलर्जी यांसारख्या श्वसनाच्या तक्रारी वाढतात.

निसर्गावर होणारे दुष्परिणाम

प्लास्टिकमुळे निसर्गाचा समतोल ढासळत चालला आहे. समुद्रातील प्रदूषण: जगातील सागरी प्रदूषणात ८०% वाटा प्लास्टिकचा आहे. लाखो सागरी प्राणी, मासे आणि पक्षी प्लास्टिक गिळून मृत्युमुखी पडतात. जमिनीस प्रदूषण: प्लास्टिक जमिनीत मिसळल्यावर तिची सुपीकता कमी होते आणि पाण्याचा झिरपणाचा वेग कमी होतो. वन्यजीवांचा धोका: प्लास्टिक पचवता न आल्याने अनेक वन्य प्राणी मृत्युमुखी पडतात. काही वेळा प्लास्टिक त्यांच्या राहण्याच्या ठिकाणी अडथळा निर्माण करतं. हवामान बदलास चालना: प्लास्टिकचे उत्पादन आणि विघटन प्रक्रियेत हरितगृह वायूंचे मोठ्या प्रमाणात उत्सर्जन होते, जे हवामान बदलास जबाबदार आहे.

उपाय आणि पर्याय

पुनर्वापर व पुनर्चक्रण: प्लास्टिकचा पुनर्वापर आणि योग्य व्यवस्थापन अत्यंत गरजेचे आहे. सजग वापर: प्रत्येकाने स्वतःपासून सुरुवात करून प्लास्टिकचा अनावश्यक वापर टाळावा. जैवविघटनशील पर्याय: कागद, कापड, बांबू, गहू चोथा यांसारख्या पर्यायांचा वापर वाढवावा. शासनाची भूमिका: सरकारने कठोर धोरणे आखून सिंगल युज प्लास्टिकवर बंदी आणावी आणि जनजागृती करावी. शिक्षण आणि जनजागृती: शाळांपासूनच पर्यावरण संवर्धनाचे शिक्षण देऊन भावी पिढीला सजग बनवणे गरजेचे आहे.

निष्कर्ष :

प्लास्टिकचा शोध माणसाने सोयीसाठी लावला, पण आता हीच सोय विनाशाचे कारण बनत आहे. आरोग्य, निसर्ग आणि भविष्यातील पिढ्यांच्या सुरक्षेसाठी आपण सगळ्यांनी मिळून प्लास्टिकच्या वापरावर नियंत्रण आणणे आवश्यक आहे. आपणच बदल घडवू शकतो — आजपासून सजग होऊन, निसर्गाशी मैत्री करून.