विदर्भ हा महाराष्ट्रातील प्रमुख कृषिप्रधान भाग आहे. कापूस, सोयाबीन, तूर यांसारखी पिकं येथे मोठ्या प्रमाणावर घेतली जातात. मात्र, गेल्या काही दशकांत रासायनिक शेतीच्या अतिवापरामुळे या भागातील मातीची उत्पादकता घटली, पाण्याची कमतरता वाढली आणि शेतकऱ्यांना आर्थिक संकटाला सामोरे जावे लागले. या पार्श्वभूमीवर सेंद्रिय शेतीचा पर्याय विदर्भातील शेतकऱ्यांसाठी नवा आशेचा किरण ठरतोय.
सेंद्रिय शेती म्हणजे काय?
सेंद्रिय शेती ही एक नैसर्गिक शेती पद्धत आहे ज्यामध्ये रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा वापर टाळून, गाईच्या शेणखतातून बनवलेली खते, जैविक कीटकनाशके, कंपोस्ट खत आणि वर्मी कंपोस्ट यांचा वापर केला जातो. यामध्ये जमिनीची सुपीकता, पर्यावरणाचे रक्षण आणि शेतकऱ्याचे आरोग्य यावर भर दिला जातो.
विदर्भातील सेंद्रिय शेतीचे यशोगाथा
1) यवतमाळ, अकोला आणि अमरावती जिल्ह्यांतील प्रयोग:
या जिल्ह्यांतील काही शेतकऱ्यांनी सेंद्रिय पद्धतीने कापूस, हरभरा, तूर, गहू आणि भाजीपाला घेतला. यातून उत्पन्न कमी असले तरी उत्पादन खर्चही कमी झाला आणि नफा वाढला.
2) महिला बचत गटांचा सहभाग:
विदर्भातील अनेक महिला स्व-सहायता गट (SHGs) सेंद्रिय भाजीपाला, लोणचं, पिठं आणि हळद यांसारख्या उत्पादनांच्या निर्मितीत सक्रिय आहेत. यामुळे ग्रामीण महिलांना आर्थिक स्वावलंबन मिळालं आहे.
3) स्थानिक संस्था व FPO चा सहभाग:
सेंद्रिय शेतीचे फायदे
मातीची गुणवत्ता सुधारते
उत्पादनात रसायनांची शून्य टक्के उपस्थिती
निर्यातक्षम उत्पादनांची संधी
शेती खर्चात घट
ग्राहकांचा वाढता सेंद्रिय उत्पादनांकडे कल
जैवविविधतेचा समावेश
सेंद्रिय शेती ही केवळ रासायनमुक्त शेती नाही, तर ती एक नैसर्गिक परिसंस्थेचा आदर करणारी प्रणाली आहे. अनेक शेतकरी एकाच शेतात भाजीपाला, फळबागा, औषधी वनस्पती व मेंढीपालन/गाईपालन यांचे मिश्र मॉडेल तयार करत आहेत. यामुळे उत्पन्नाचे विविध स्रोत मिळतात आणि निसर्गातील संतुलन राखले जाते.
हवामान बदलास सामोरे जाणारे उपाय
सेंद्रिय शेतीत मातीचा पोत टिकतो, पाण्याचा वापर कमी होतो आणि हवामान बदलाच्या अनिश्चिततेमध्येही पीक व्यवस्थापन अधिक मजबूत होते. उदा. कमी पावसातही सेंद्रिय खतांची क्षमता मातीला टिकवते, त्यामुळे दुष्काळी परिस्थितीतही शेती चालू शकते.
GI Tag आणि स्थानिक ब्रँडिंगचे महत्त्व
विदर्भातील वर्धामध्ये वाईगाव हळद, अमरावतीचा हर्बल गूळ, यवतमाळचा देशी कापूस यांसारखी उत्पादने भौगोलिक दर्शक (GI) टॅगसाठी पात्र आहेत. स्थानिक पातळीवर ब्रँडिंग करून ही उत्पादने राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय बाजारात नेण्याची संधी आहे. यासाठी FPO, SHG आणि स्टार्टअप्स यांनी संयुक्तरीत्या प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.
नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर
आजकाल सेंद्रिय शेतीत पारंपरिक ज्ञानाबरोबरच आधुनिक तंत्रज्ञानाचाही वापर वाढत आहे. ड्रिप सिंचन, सौरऊर्जा पंप, जमिनीच्या परीक्षणासाठी डिजिटल सॉफ्टवेअर, मोबाईल अ‍ॅप्स इत्यादींमुळे सेंद्रिय शेती अधिक प्रभावी बनली आहे. e-NAM (National Agriculture Market) आणि Cropple सारखे ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म शेतकऱ्यांना थेट बाजारपेठांशी जोडत आहेत.
भविष्यासाठी दिशा
विदर्भातील सेंद्रिय शेती हे केवळ शेतीपद्धतीचे परिवर्तन नाही, तर एक सामाजिक-आर्थिक क्रांती आहे. सेंद्रिय उत्पादनांनी स्थानिक व आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत स्थान मिळवले आहे. शासन, स्थानिक संस्था व ग्रामीण भागातील तरुणांनी यामध्ये पुढाकार घेतल्यास विदर्भ पुन्हा एकदा हरित क्रांतीचा नवा अध्याय लिहू शकेल.
